Өндөр Гэгээн Занабазарын монгол намтруудыг С.Чулуун Хятадын Оюунбилэг гэдэг  иргэнтэй нэр хавсран 2020 онд БНХАУ-д гар бичмэл бүрэн эхээр нь хэвлэн гаргажээ. Эрдэмтдийн бичсэнээр, Өндөр Богдын 10 намтар байдаг бөгөөд түүнээс Хятад улсад 9 намтар нь дээд, доорд 2 ботиор, гэрэл зургаар нийтлэгджээ. Харин арав дахь буюу түвд хэлээрх намтар нь энэ удаа хэвлэгдээгүй байна. 1-р Богдын дээрх монгол намтрууд зөвхөн Үндэсний номын сангийн тусгай фондод хадгалагддаг, гар бичмэлийн эрхтэй, ганц, ганц хувь, өмнө нь дотоод, гадаадад бүрэн эхээрээ хаана ч хэвлэгдэж байгаагүй маш ховор, нандин дурсгал юм. Уг намтаруудад, Монголын үзэл санааны удирдагч агсан Өндөр Гэгээний амьдралын нарийн нандин зүйлс, монголчуудын шашин, соёл, үзэл санаа, алтан ургийн язгууртдын гарал, үйл амьдрал, харийн түрэмгийлэгчдийн ил далд явуулга, бодлого түүний эсрэг монголчуудын бодлого, тактик зэрэг маш ховор нарийн материалууд агуулагдсан. Бас монголчуудын соёл, шашны чанд нарийн, тэр бүр хүн ойлгож тайлбарлахад амаргүй, мушгин гуйвуулж, улс төржүүлж болзошгүй зүйлс байдаг. Тийм ч учраас өмнөх судлаачид уг намтаруудыг бүрэн эхээр нь нийтлээгүй. Аливаа улсын соёлын аюулгүй, бие даасан байдал нь даяаршлын энэ үед нэн чухал болж байгаа тухай судлаач, улстөрчид анхааруулсаар байна. Гэтэл С.Чулуун монголчууд үе дамжуулан зөвхөн гар бичмэлээр чандлан хадгалсаар ирсэн, дэлхийд ч ховорт тооцогдох тэр нандин намтруудыг иж бүрнээр нь харьд хэвлэн дэлгэжээ. Тийнхүү Өндөр Богдын намтруудыг дахин хэвлэх, улс төр, үзэл сурталд ашиглах, тайлбарлах зэрэг эрх нь харьд очжээ.
 
Монгол Улсын Үндэсний номын санд хадгалж байгаа хосгүй ховор дурсгалууд байтугай ердийн гар бичмэлүүдийг ч монгол судлаачдад эхээр нь үзүүлдэггүй, зөвхөн микрофишээр уншуулдаг, эхээс нь хуулуулдаггүй байхад, С.Чулуун ямар аргаар тэр ховор нандин бичмэлүүдийг бүр иж бүрнээр нь харьд гаргаж тараасан бэ. Ховор ном судар, эх материал, эдлэл наймаалдаг дэлгүүр (эхнэрийнх нь нэр дээр)-ээ ашигласан уу.
 
Хятадад хэвлэгдсэн уг намтруудын өмнөх үгэнд намтрууд Монгол Улсын Үндэсний номын сангийн тусгай фондод хадгалагддагийг бичсэнгүй. Монгол Улсад хадгалж байгаа гэж бүдгэрүүлсэн байна. Гэтэл уг гар бичмэлүүдийн нүүрэн дээр «Улсын номын сан» гэсэн тамга дурайж байна. Бас олон улсын судалгааны зарчмаар номын нүүр дээр хэвлүүлж буй албан байгууллагуудын нэрийг ч бичээгүй байна. Өөрөөр хэлбэл, эзэн холбогдогчийн нэр хаяг алга. Эдгээр байдал нь уг намтруудыг хэвлүүлэх албан ёсны гэрээ, хэлцэл хийгээгүй, хулгайгаар хил давуулан хэвлэсэн биш биз гэсэн сэжиг төрүүлнэ. Олон улсын жишгээр бол ийм ховор нандин дурсгалуудыг удиртгал тайлбартайгаар нэр алдартай хэвлэлийн газарт тансаг сайхан хэвлэдэг. Гэтэл Өндөр Гэгээн далд намтруудыг Хятадын зах хязгаарын Улаанхад аймагт буй техник мэргэжлийн сургуулийн хэвлэх гэгчид бордуухан хэвлэсэн нь монголчуудын үзэл санааны удирдагчид соёлд хэрхэн хандаж байгаагийн гэрч болжээ. С.Чулуун яах аргагүй мөнгө босгох, угаах зорилготой хэвлэсэн гэдэг нь дээр дурдсан зүйлүүдээс харагдаж байна. С.Чулууны ховор нандин бичмэлүүдийг зарж мөнгө олдог нь одоо үг хэл болоод байгаа архивын баримтууд ба дээр өгүүлсэн Өндөр Богдын намтраар хязгаарлагдахгүй. Х.Пэрлээгийн Булган аймгийн Харбух балгаснаас олж судлан, зөвхөн Монголын хууль цаазанд холбогдох багахан хэсгийг нь нийтлүүлсэн, хусны үйсэн дээр бичсэн эртний маш ховор, монгол эх бичгүүдийг бөөнд нь хэвлүүлэн худалдсан. Уг үйсэн дээрх эх бичгүүд Монголын Үндэсний номын сангийн гар бичмэлийн тусгай фондод хадгалагдаж байсан.
 
С.Чулууны оролцоо санаачлагатайгаар 2017 онд хэвлэсэн тэр үйсэн номыг дотоодод 250.000 төгрөгөөр, гадаад байгууллага, хүмүүст 150 ам.доллараар худалдан борлуулжээ. Уг үйсэн номуудыг хэвлэхдээ, өмнө өгүүлснээр ямар ч танилцуулга, эрдэм шинжилгээний тайлбаргүй, удиртгалгүй, хэвлүүлсэн эзэн нэргүй, тэр байтугай нэг номын хуудсыг энд тэнд салган оруулж, хольж хутган замбарааг нь алдагдуулсан.

Энэ байдал нь уг үйсэн номыг судалгааны зорилгоор биш, үнэ цэнэтэй, ховор сонин бичмэлүүдийг зарж мөнгө угаах (олох) зорилготой байсан нь илт мэдэгдэнэ. Үнэндээ тэр үйсэн номууд бол С.Чулууны ч номын сангийн даргын ч өмч хөрөнгө биш, цаанаа олсон эзэнтэй, зохиогчийн эрхтэй. Гагцхүү хүмүүсийн сонирхол татахуйц содон сонин дурсгалуудаар мөнгө олох гэсэн бусармаг үйлдэл байв. Үйсэн номуудыг номын сангийн юм гэж үзсэн бол түүнийг зарж олсон мөнгийг номын сангийн орлогод авах ёстой байсан. Иймэрхүү нэг бус соёлын хулгайдаа амташсан түүнд дараагийн удаад Богдын иж бүрэн намтрууд өртжээ. Тэдгээр намтрыг харьд гаргаж, илүү их үнэ хүргэжээ. Мөн өмнө өгүүлснээ давтан хэлэхэд олон улсын жишгээр, хэвлүүлж буй албан байгууллагын нэр ч алга. Өөрөөр хэлбэл, буцах нэр хаяггүй, эзэнгүйдүүлжээ. Иймэрхүү байдал нь гар бичмэлийн эрхтэй асар үнэ цэнэтэй дурсгалуудыг албан ёсны гэрээ хэлцэлгүй, хулгайгаар хил давуулж хэвлэсэн юм биз гэсэн сэжиг төрүүлнэ. Номын эхний нүүрт бичсэнээр бол хэвлэлийн хуудас (хэмжээ) 43, үсгийн тоо: 688,000, хэвлэсэн хугацаа: 2020 оны 3 сар, анхны номын үнэ 1200 юань гэнэ.

1200 хятад юань нь одоогийн ханшаар 520.000 төгрөг. Ийм үнээр уг номыг зарахад хэдэн зуун сая төгрөг олох нь мэдээж. Одоо энэ ном зарагдаад дуусаж, ховордсон гэнэ.

Монгол Улсын үнэлж баршгүй ховор хосгүй дурсгалуудыг харьд наймаалж олсон тэр их мөнгө хэний халаасанд орж байна вэ. Одоогоос 100 орчим жилийн өмнө “Богц богц мөнгөөр Богдыгоо худалдсан сайдууд ...” гэж дуулж байж. Тэгвэл өнөөдөр бид, “Богц богц мөнгөөр Богдынхоо далд намтрыг худалдсан сайд гэж дуулцгаах уу?” Чулуун Соёлын сайд болсноор, соёлын хулгай хэр өргөжих вэ? Үүнийг бодсон ноёд, эрхмүүд байгаа болов уу?

Эх сурвалж: МУИС-ийн багш, доктор Д.Анхбаяр